درباره نامگذاری‌های علمی به افتخار اشخاص مشهور

درباره نامگذاری‌های علمی به افتخار اشخاص مشهور

به قلم کامران کشیری

 

به بهانه نام‌گذاری گونه‌ جدیدی از یک گربه ماهی بومی ایران در رودخانه سیمره ایلام به نام قهرمان ملی فوتبال ایران “علی دایی”
Glyptothorax alidaeii
این کشف، حاصل تحقیقات هشت ساله گروه ایرانی و آلمانی بر روی ماهیان خانواده سیسوریده در حوضه آبریز رودخانه‌های دجله و فرات در کشورهای ایران، ترکیه، سوریه و عراق بوده است.

 

ناهار چی داریم؟ علی دایی با پلو!!
~~~~~؛
به دنبال این خبر که گونه‌ای از گربه‌ماهیانِ مکنده به نام “علی دایی” نامگذاری شده، عمدتا” با دو نوع واکنش از طرف تعداد زیادی از افراد رو به رو شدیم:
– عده ای برآشفتند که به شخصیت علی دایی توهین شده و نام یک «حیوان» را روی قهرمان ملی ایران گذاشته اند.
– عده‌ای دیگر هم که عادت دارند از تَرَک دیوار هم جوک بسازند، تمسخر کردند.

اما هر دو گروه، مشخصا هیچ اطلاعی از نحوه نامگذاری علمی گونه‌های موجودات زنده ندارند.

🔸️نخست اینکه نامگذاری گونه های جدید به افتخار افراد مشهور، چیز جدیدی نیست و دهه‌هاست که سابقه دارد.
🔸️نکته بعدی اما، ریشه در فرهنگ سنتی دارد. اینکه انسان، مجزا از دیگر موجودات است و سایر موجودات زنده، پست و بی مقدارند مگر مورد مصرفی برای انسان داشته باشند و اگر چنین نباشد منقرض شوند هم که چه بهتر!
بسته به هر فرهنگ و تمدنی، موجودات زنده توسط مردم آن جامعه مثبت یا منفی ارزیابی می‌شدند و می‌شوند.
مثل سرخپوستان آمریکا که به دلیل عدم یکجانشینی و دامداری، هنوز با طبیعت ارتباطی نزدیک داشتند و برای مثال گرگ برایشان محترم بود. در مقابل، برای جوامع یکجانشین، گرگ نماد درندگی و ویرانی به شمار میرفت.
به این ترتیب در هر فرهنگی، صفاتی خاص به حیوانات نسبت داده شده و انسانها را هم با همان صفات خطاب می‌کردند و می‌کنند: مثل شیردل یا روباه صفت.
هنوز هم عادت ماست که بسیاری از رفتارها یا ویژگی‌های افراد را جدی یا شوخی به حیوانات منسوب می‌کنیم
مثلا: سوسک‌شان می‌کنیم یا مثل سگ دروغ می گوید!

 

 

 

شرح عکس:
بالا: Capoeta ferdowsii / به افتخار ابوالقاسم فردوسی
وسط: Capoeta pyragyi / به افتخار فراغی، شاعر ترکمن دوره افشاریان
پایین: Capoeta shajariani/ به افتخار استاد محمدرضا شجریان

 

این مسائل فرهنگی، غلط یا درست، ربطی به نامگذاری علمی موجودات ندارد. نامگذاری علمی موجودات یا Biological nomenclature
یک قرارداد است که ریشه‌ی آن برمی‌گردد به “کارل فن لینه” Carl von Linné طبیعی‌دان مشهور سده هجدهم میلادی.

او سیستمی را پایه‌گذاری کرد تا بر اساس آن بتوانیم موجودات زنده را به روشی منظم و سیستماتیک مطالعه کنیم.
برای این کار او برای هر گونه از موجودات زنده یک اسمِ دو بخشی به وجود آورد:
🔸️بخش اول: نام جنس  genus
🔸️بخش دوم: نام گونه species
برای مثال:
نام علمی گونه گرگ می‌شود  Canis lupus
یا نام گونه ببر می‌شود   Panthera tigris
و به همین ترتیب.

واژه‌های به کار رفته در این نامگذاری، در آغاز عمدتا از دو زبان یونانی و لاتین بودند، اما امروزه استفاده از دیگر زبانها نیز در این نامگذاری رایج شده است.

معنی این واژه ها نیز عمدتا وابسته به خصوصیات آن گونه است. برای مثال در نام علمی گرگ، Canis یعنی سگ و lupus  یعنی گرگ.
یا نام گونه شغال Canis aureus  است  و aureus  یعنی زرد یا طلایی رنگ که اشاره به رنگ این سگ‌سان دارد.

این اسمِ دوبخشی را برخلاف تلاش برخی افراد در ایران نمی‌توان ترجمه کرد، چون قراردادی است و لزوما این دو بخش با هم تشکیل یک ترکیب یا جمله معنی‌دار نمی‌دهند.
در همین مثالِ نام علمی گرگ، نمیتوان آن را به «سگی که گرگ است» ترجمه کرد و بی‌معنی است.

یک روش رایج نامگذاری، بر اساس محل جغرافیایی سکونت گونه مورد نظر است.
برای مثال نام علمی یکی از حشره خورها، حشره خور “شوش”  Crocidura susiana  است چون در شوش پیدا شد، یا نام علمی فیل آفریقایی     Loxodonta africana است چون ساکن آفریقا است.

 

 

 

 

شرح عکس:
کشف توسط استاد علیرضا نادری (حشره‌شناس)
توصیف توسط علیرضا زمانی (عنکبوت شناس)
عنکبوت گرگی “آراگوگ” با نام Lycosa aragogi  که به افتخار آراگوگ، عنکبوت غول پیکر مورد علاقه روبئوس هگرید در فیلم هری‌پاتر، نامگذاری شد

یک راه و روش مرسوم دیگر در طبقه‌بندی گونه‌ها، نامگذاری آنها به افتخار افراد مشهور است. این افراد می‌توانند دانشمندان، سیاستمداران، فعالان فرهنگی و اجتماعی و حتی سلبریتی ها باشند.
این نامگذاری وابسته به سلیقه فرد یا افرادی است که این اسامی را انتخاب می کنند.

🔸️نمونه آن گونه‌ای از جوندگان است به نام دوپای فیروز یا   Allactaga firouzi که به افتخار “اسکندر فیروز”، از پیشکوستان محیط زیست ایران نامگذاری شده است.

🔸️یا فرضا به دلیل زحمات و تلاشهای زیست‌شناس و مستندساز مشهور “دیوید اتنبورو” دست کم 20 گونه و جنس از موجودات زنده به نام ایشان نامگذاری شده‌اند. مثل گونه‌ای از خفاشها به نام خفاش کارائیب با نام علمی   Myotis attenboroughi  یا گونه‌ای از پلسیوسورهای منقرض شده ( از خزندگان دریایی عصر دایناسورها) یعنی Attenborosaurus conybeari

همانطور که گفته شد، این نامگذاری افتخاری منحصر به دانشمندان نیست و سیاستمداران و سلبریتی‌ها را نیز شامل میشود.

🔸️ برای مثال سه گونه از سوسکهای جنس  Agathidium به افتخار “دانلد رامزفلد” Agathidium rumsfeldi  و گونه دیگری از همین جنس به نام “دیک چنی”  Agathidium cheneyi  و دیگری به افتخار “جرج بوش” پسر Agathidium bushi نامگذاری شده اند.

🔸️برای اینکه مشخص شود قصد از این نامگذاریها توهین یا تمسخر نیست، میتوان به جنس دیگری از سوسکها یعنی Allendia  اشاره کرد که به افتخار “سالوادور آلنده”، سیاستمدار مارکسیست کشور شیلی قبل از کشته شدنش در کودتای آگوستو پینوشه نامگذاری شده است.

🔸️نمونه جالب دیگر نامگذاری گونه‌ها بر اساس فیلمها و کتابهای تخیلی مشهور است که در میان آنها شخصیتهای ارباب حلقه ها و هری پاتر در صدر قرار دارند. مانند:

– گونه ای از افعی‌ها با نام علمی  Trimeresurus salazar که به افتخار «سالازار سلیثرین» از پیشکسوتان جادوگری در مدرسه هاگوارتز نامگذاری شده، چون شخص سالازار و پیروان مکتبش توان صحبت کردن به زبان مارها (پارسل تانگ) را داشتند.

 

 

شرح عکس:
گونه‌ای از گِکوها (از انواع مارمولکها)
Eublepharis angramainyu
که نامگذاری آن، از نام اوستایی «اَنگره مَئینیو» گرفته شده و همان “اهریمن” در متون پهلوی و فارسی است.

🔸️از نمونه‌های جذاب نامگذاری بر اساس شخصیتهای ارباب حلقه‌ها میتوان گونه ای از قورباغه‌ها به نام Breviceps bagginsi  را نام برد به افتخار خانواده مشهور بگینز، بیلبو و برادرزاده ‌اش فرودو بگینز

🔸️یا گونه‌ای از بیدها به نام Elachista olorinella به افتخار گندالف خاکستری که نام دیگرش به زبان اِلفهای سرزمین میانه «اولورین» بود. 37 گونه از بیدهای جنس Elachista  به افتخار شخصیتهای ارباب حلقه‌ها نامگذاری شده اند.

در دهه های اخیر نامگذاری علمی گونه‌های تازه توصیف شده به افتخار سبلریتی‌ها افزایش یافته است که در میان آنها خواننده‌ها و گروه‌های موسیقی بسیارند. مثلا:

🔸️گونه‌ای از تریلوبیتها به نام  Aegrotocatellus jagerri به افتخار “میک جگر” خواننده گروه مشهور رولینگ ستونز

🔸️یا گونه‌ای منقرض شده از حشرات راسته  Plecoptera به نام Lapusperla keithrichardsi  به افتخار “کیث ریچاردز” نوازنده گروه رولینگ ستونز

🔸️جنسی از قورباغه‌ها هم به افتخار “فردی مرکوری” خواننده مشهور گروه کوئین  Mercurana نامگذاری شده است.

زیست شناسان ایرانی و غیر ایرانی هم در سالهای اخیر به افتخار شخصیتهای نامدار این سرزمین برخی گونه‌های تازه توصیف شده را به نام آنها نامگذاری کرده اند. از جمله:

🔸️ گونه‌ای از ماهیها به نام Capoeta shajariani به افتخار استاد محمدرضا شجریان

🔸️نامگذاری عنکبوت‌ Oecobius fahimii بنام زنده‌یاد هادی فهیمی، خزنده‌شناس

همانطور که می‌بینید، در این نامگذاری مثبت یا منفی بودن این موجودات در فرهنگها مد نظر نبوده است
کسانی که گروهی از قورباغه ها را به نام فردی مرکوری نامگذاری کردند قصد توهین به او یا مقایسه کردنش با قورباغه برای تمسخر را نداشته اند یا کسی نخواسته با نامگذاری یک خفاش به نام دیوید اتنبورو به این شخصیت ماندگار مستندسازی حیات وحش توهین کند!
بلکه کاملا برعکس!
این نشانه علاقه آنها به این شخصیتها بوده است

بنابراین، نامگذاری گونه‌ای از از گربه ماهیان به نام “علی دایی” نه تمسخر است نه توهین، بلکه اهمیت دادن به شخصیت درخشان “علی دایی” و معروفیت و محبوبیت این قهرمان ملی است.

 

توضیحی تکمیلی درباره نامگذاری ‌های علمی به افتخار اشخاص مشهور

 

به دنبال نامگذاری یک گونه ماهی تازه توصیف شده به افتخار “علی دایی”، شاهد واکنشهای منفی فراوان از طرف افرادی بودیم که عمدتا با دلایل و روشهای نامگذاری علمی موجودات زنده آشنا نبودند. زیست شناسان و مروجین علم توضیحات مفصل و مناسبی درباره این روش نامگذاری داده‌اند تا سوء تفاهم‌ها برطرف شود. اما واکنشها همچنان ادامه دارند! در حقیقت به نظر می‌رسد ریشه اصلی این سوءبرداشت ناشی از این تصور است که کلا این گونه جدید ماهی را «علی دایی» نامگذاری کرده اند! انگار که بگوییم ما در رودخانه‌ی پیش‌رو این ماهی‌ها را داریم: کپور، قزل آلا، سوف و علی دایی!!!

 

این تصور کاملا نادرست است. کسی اسم یک شخصیت را روی «نام عادی» یک حیوان نمی‌گذارد، بلکه این نامگذاری برای «نام علمی» آن موجود است. پس ما برای هر موجودی دو نوع اسم داریم: 1- اسم عادی یا Common name که مردم به کار می‌برند و عمومی است 2- « اسم علمی» یا Scientific name که برای نوشته‌ها و ادبیات علمی است و کاربرد عمومی ندارد. به پیروی از مثال‌های قبل (پست‌های قبلی در همین صفحه)، دیدیم که فرضا برای این سگ‌سان مشهور نام عمومی در زبان فارسی «گرگ» است و هرجا که این موجود باشد، زبان‌های مختلف نام خاص آن زبان را برای آن موجود به کار میبرند، مثل وولف در انگلیسی، لوبو در اسپانیایی، ذئب در عربی، قورت/قوت در ترکی، چونو در مغولی و لانگ در چینی. اما نام علمی این جانور Canis lupus است و صرفا برای مطالعات علمی و زیست شناسی بکار می‌رود. پس وقتی مردم و حتی زیست‌شناسان در مکالمه عادی درباره گرگ صحبت می‌کنند، کسی نمیگوید که برای مثال در فلان منطقه صد عدد کانیس لوپوس وجود دارد!

 

پس وقتی مردم و حتی زیست‌شناسان در مکالمه عادی درباره گرگ صحبت می‌کنند، کسی نمیگوید که برای مثال در فلان منطقه صد عدد کانیس لوپوس وجود دارد! البته در این میان نکته دیگری هم در میان است: به دلیل فراوانی بیش از حد گونه ها و تعداد زیاد گونه‌هایی که در سال در جهان کشف می‌شوند، برخی گونه‌های تازه کشف شده نام عادی ندارند و صرفا نام علمی آنها به کار میرود. این مساله بیشتر برای موجودات کوچک جثه به خصوص حشرات، خزندگان و ماهیان مصداق دارد که معمولا به چشم نمی‌آیند و مردم عادی نام مشخصی برای آنها استفاده نمیکنند. در این حالت یا برای این گونه‌های متفاوت که با کمک دانش جانورشناسی توصیف شده اند یک نام عمومی جدید ساخته می‌شود، یا اینکه صرفا همان نام علمی آن موجود استفاده خواهد شد.

برای واضح تر شدن مطلب بگذارید گونه ای از بوزینه‌های بزرگ به نام اورانگوتان Orangutan را مثال بزنیم: این جانور در جزایر سوماترا و بورنئو واقع در دو کشور مالزی و اندونزی پراکندگی دارد. در گذشته تصور میشد تنها یک گونه اورانگوتان وجود دارد که در سده هجدهم توسط “کارل لینه” توصیف علمی شد و پس از چندبار تجدید نظر سرانجام نام علمی Pongo pygmaeus را برایش برگزیدند. در 1827 «رنه لسون» زیست‌شناس فرانسوی پیشنهاد کرد که جمعیت اورانگوتانهای ساکن سوماترا گونه مستقلی هستند و آن را Pongo abelii نامید. نکته جالب در همین نامگذاری توسط لسون است زیرا او این گونه را به افتخار «کلارک آبل» Clarke Abel جراح و طبیعی دان فرانسوی نامگذاری کرد.

 

پیشنهاد لسون در سال 2001 با بررسی جامع داده‌های مولکولی تایید و Pongo abelii رسما به عنوان گونه دیگری از اورانگوتان معرفی شد. در سال 2017 بررسی داده های مولکولی حقیقت جالب دیگری را فاش کرد. جمعیتی از اورانگوتانهای ساکن سوماترا عملا گونه ای مستقل هستند! به این ترتیب گونه سومی از اورانگوتانها با نام علمی Pongo tapanuliensis به جهان علم معرفی شد. این سه گونه در گذشته، همگی اورانگوتان خوانده میشدند و تفاوتهای ظاهری آنها با یکدیگر چندان چشمگیر نیست. حال که می‌دانیم این جانور عملا سه گونه دارد و هر سه نام علمی خاص خود را دارند، برای هر یک نام عادی خودشان را ساختند: 1- اورانگوتان بورنئو ( P.pygmaeus ) 2- اورانگوتان سوماترا ( P.abelii ) 3- اورانگوتان تاپانولی ( P.tapanuliensis )

 

حال بگذارید به معنای نامهای عادی و علمی اورانگوتان نگاهی بیندازیم: اورانگوتانOrangutan نامی انگلیسی نیست، بلکه برگرفته از زبان بومی مردم اندونزی و مالزی (زبان مالای) است به معنای «انسان جنگلی». نام جنس این جانور یعنی Pongo برگرفته از کلمه mpongo در زبان بانتو (از زبانهای بومی آفریقا) به معنای «بوزینه بزرگ» است. اما نام اختصاصی این سه گونه: – یکی pygmaeus برگرفته از زبان یونانی به معنای «کوتوله و کوچک» – دیگری abelii به افتخار کلارک آبل – و در نهایت سومی یعنی tapanuliensis به معنای ساکن تاپانولی است و اشاره به محل جغرافیایی سکونت این گونه یعنی تاپانولی جنوبی در سوماترا دارد.

پس همانطور که مشاهده می‌کنید، در این نامگذاریهای علمی برای چنین جانور مشهوری، همزمان به چند مساله توجه شده: 1- زبانهای بومی 2- مشخصات فیزیکی 3- محل جغرافیایی 4- به افتخار یک طبیعی‌دان. در این میان ممکن است افرادی نوع نامگذاری را نپسندند که این یکی دیگر، سلیقه ای است، زیرا نامگذاری علمی وابسته به سلیقه فرد زیست شناسی است که آن گونه را نامگذاری میکند.